İNGİLİZ-AMERİKAN ÖLÇÜ BİRİMLERİNİN KÖKENLERİ

İngiliz ve dolayısı ile Amerikan ölçü birimleri hep bana tuhaf gelmiştir. Neden bir milde 5,280 ayak (feet) vardır?  Kara mili ile deniz mili neden farklıdır? Ağırlık ölçüsü Pound da, kısaltması neden lb? Bu ve benzeri soruların cevapları aşağıda. En çok kullanılan ve öyküsünü bulabildiklerimi yazdım. Aslında yazdıklarımın da pek çok varyasyonu var (bir yığın değişik pound var mesela). Mümkün olduğunca en çok kullanılanları araştırdım.

MİL

Bir mil (kara mili) = 1,609.344 metre. Mil uzunluk ölçüsünün geçmişi Romalılar’a uzanır. Adı da “mille passum”dan gelir, yani “bin adım”. Her “adım” 5 adet ayak demekti. Yani bir mil 5,000 feet (ayak) idi. Aslında Romalılar’ın ayakları biraz küçükmüş, bu nedenle günümüz ortalaması ile hesaplanırsa bir mil 4,850 feet (ayak) ancak ediyor. Şu anda kullanılan mil ise 5,280 feet.

Peki; 5,000 ayaklık bir ölçüden bahsediyorsak, 5,280 nereden geliyor? Bunun kökeni de furlong denilen uzaklık ölçüsüne dayanıyor. Furlong, bir çift öküzün dinlenmeden sürebileceği tarla uzunluğu imiş, yani 660 feet (ne kadar hassas bir ölçüm biçimi!). 1592 yılında İngiliz Parlamentosu toplanıp, 1 milin uzunluğunu belirlemeye karar veriyor. Sonuçta bir milin 8 furlong olmasına karar veriyorlar (neden 10 değil arkadaş?). Bir furlong da 660 feet ettiğinden, bir milin uzunluğu 8 x 660 = 5,280 feet oluveriyor. Öküzlerin gücüne göre uzunluk birimi belirlenmiş oluyor!

DENİZ MİLİ

1 Deniz Mili = 1,852 metre. Kara mili Romalılardan ve öküzlerden uyarlanmış, onu anladık da, bu deniz mili nereden geliyor peki? Burada biraz geometri hesabı devreye giriyor. Deniz mili, dünya çevresindeki meridyenin bir dakikalık kısmına denk geliyor. Bu meridyenin 360 derece olduğunu ve her derecenin içinde 60 dakika olduğunu düşünürsek, bir deniz mili dünyanın çevresinin 1/21,600’ü demek. Buradan hesap ile bir deniz mili 6,076 feet ediyor. Böylece 5,280 feet uzunluğundaki kara milinden daha uzun.

ACRE

4,047 metrekareye eşit bir alan birimi olan Acre da furlong’a dayanıyor. 43,560 feet kareye eşit. Furlong’un, bir çift öküzün dinlenmeden sürebileceği tarla uzunluğu olduğunu belirtmiştim. Acre da (Eski İngilizce’de açık alan anlamına geliyor), bir çiftçinin tek bir öküzle sürebileceği tarla alanı olarak tanımlanmış. Zamanla tanımı daha detaylı hale getirip, bu birimi şöyle tanımlamışlar; bir Acre, bir furlong uzunluğunda ve bir Chain genişliğinde (Chain de 66 feet’lik eski bir uzunluk ölçüsü) alanın ölçüsüdür. Yani 660 x 66 = 43,560 feet!

FOOT (ÇOĞULU : FEET)

1 Foot = 30.48 cm. Foot İngilizce ayak anlamına geliyor, ve tahmin edilebileceği gibi bu birim insan ayağının boyu ile belirlenmiş (1 Foot = 12 inch). Burada devreye yine Romalılar giriyor. Romalıların benzer şekilde “pes” adı verilen bir ölçü birimleri var ve bu birim 12 küçük “unciae”den oluşuyor. Ancak romalıların pes’i şimdiki foot’tan biraz küçük ve 11.6 inch boyunda. Sanırım Romalıların ayakları daha küçükmüş. Aslında bundan ziyade 12. yüzyılın başlarında İngilizlerin bu birimi kullanmaya başlamasının başka bir sebebi var. Krallığa gelen 1. Henry’nin ayak boyu tam 12 inch imiş ve bundan sonra bir ayak, yani foot 12 inch olarak kabul edilmiş.

GALON

1 galon = 4,54609 litre (İngiliz); 1 galon = 3,79 litre (Amerikan). Bu sefer isim Romalılardan alınma. Galon ismi Romalıların “Galeta” kelimesinden geliyor, anlamı “bir kova dolusu”. Bu “kova”nın boyutları üzerinde tam bir anlaşma olmadığı için, geçmişte galon için pek çok değişik ölçek kullanılmış. Şu anda Amerika’da kullanılan galon ise “şarap galonu” ya da “Kraliçe Anne’in Galonu” diye bilinen ve 1707 yılında standart hale gelen galondur. Bu arada, bizde kullanılan damacana suların neden 19 litre olduğu sorusuna da açıklama buldum sanırım. 19 litre, yaklaşık olarak 5 galona (Amerikan) karşılık geliyor.

POUND

1 Pound = 0,45359237 kg. Bu da Romalılar’dan kalma bir birim. Romalıların “Libra” adlı ölçüm biriminden alınmıştır. O nedenle kısaltması “lb”. “Pound” kelimesi de Latince “pondo”dan geliyor, anlamı ise “ağırlık”. Bu birim 14. yüzyıldan beri kullanılıyor. O tarihlerde bir pound’un 7000 grain’e (o zamanlar mevcut bir birim) eşit olması kararlaştırılmış. Daha sonra bir pound 16 ounce’a bölünmüştür.

BEYGİR GÜCÜ

1 PS = 735,49875 Watt. Bu en ilginç ölçü birimlerinden biri. 18. yüzyılın başlarında buhar makinası üreten üreticiler makinalarının gücünü anlatabilmek için bir ölçü birimi ararken, buhar makinasının mucidi olan James Watt, komik bir fikirle ortaya çıkmıştır; makinaları atlar ile karşılaştırmak! Watt, atlar üzerindeki çalışmaları sonucunda ortalama bir atın 550 pound’luk bir yükü saniyede bir foot kaldırabileceğini hesaplamıştır. Bu da dakikada 33,000 foot-pound’luk bir işe karşılık geliyordu. Çok anlatılan bir hikayede Watt’ın bu deneyleri midilli atları ile yapıp, sonucu 22,000 bulduğu, sonra da normal bir atın bir midilliden 1.5 kat daha güçlü olduğunu varsayarak (sallayarak?) 33,000 rakamına ulaştığı iddia edilir. Beygir Gücü’nü bulduğu halde adının metrik ölçü olan Watt’a verilmesi de ironik.

Çok uzatmadan kısaca şunu söyleyeceğim; metrik sistemin kıymetini bilelim!